We staan hier aan de zuidkant van het Praathuisje.

We staan op de waterkerende dijk, die in 1979 op deltahoogte is gebracht. Daarmee verdween de Oude Haven, die tot dan toe tweemaal per etmaal bij eb droogviel. Vier decennia was deze vroeger voornaamste schakel tussen Colijnsplaat en de buitenwereld nog slechts herkenbaar als grasvlakte. In 2019 is de haven opnieuw uitgegraven en is er zoet water ingelaten. In die nieuwe waterpartij is door een particulier een opmerkelijk kunstwerk geplaatst: de Hélibateau. We hebben vanaf deze plek ook een prachtig uitzicht op het monument “Houen, jongens!” met de bijbehorende coupure en op de achterkant van het statige Regthuys. Ook zien we enkele van de horecagelegenheden die het dorp rijk is.

Bij die grootscheepse vernieuwing van het voormalige haventerrein in 2019 is een deel van de vroegere waterkering naast de dubbele coupure, die vroeger de verbinding tussen haven en dorp vormde en bij dreigend hoogwater afgesloten kon worden, afgegraven. Door deze gedurfde ingreep is nu een mooie zichtlijn ontstaan tussen de verhoogde zeedijk met de nieuwe stenen tribunetrap enerzijds en de Voorstraat anderzijds.

De Voorstraat biedt een door de rijen linden lommerrijk aanzien. Door de vele fraaie, merendeels oudere, vaak witgepleisterde panden en de begrenzing door het Regthuys aan de noordkant en de Dorpskerk in het zuiden heeft de straat een stemmige en voorname uitstraling. In de straat vinden we verschillende winkeltjes, eet- en drinkgelegenheden, de Gallery Maritime en een heus Solexmuseum.

Schaakbordpatroon

Colijnsplaat vormt een schoolvoorbeeld van een zogeheten voorstraatdorp. Dit type nederzetting ligt niet rond een centrale kern (plein, hoogte, kerk) en is ook niet organisch gegroeid, bijvoorbeeld langs een waterloop of bij een kruising van wegen. Het is op de tekentafel ontstaan. Het stratenpatroon van het oude Colijnsplaat is geometrisch. De Voorstraat van zo’n 240 meter lengte vormt de hoofdas. Precies halverwege wordt de Voorstraat gekruist door de Kruisstraat die eveneens tweemaal 120 meter lang is. Naar het westen toe lopen twee straten van 240 meter parallel aan de Voorstraat op respectievelijk 60 (Beatrixstraat) en 120 meter (West Havenstraat). Naar het oosten toe zien we deze situatie gespiegeld: op 60 meter naast de Voorstraat loopt de Irenestraat en weer 60 meter verder de merkwaardig genoeg iets kortere Oost Havenstraat. Aan de zuidzijde wordt het vierkant afgemaakt door een deel van de Havelaarstraat en aan de noordkant door de Havenstraat. Deze laatste loopt naar het oosten toe een beetje schuin zuidwaarts weg, waarmee de strikte meetkundige illusie van het Colijnsplaatse stratenpatroon enigszins wordt doorbroken. Vermoedelijk is dit ooit veroorzaakt door een wijziging in de loop van de zeedijk. Ten zuiden van dit centrale vierkant is het stratenpatroon rond de Dorpskerk ook strak.

Andere voorbeelden van de toepassing van een zogeheten hippodamisch grid vinden we over de gehele wereld en in alle tijden. Het ontwerp is na de middeleeuwen bijvoorbeeld goed te herkennen in Kats (ook op Noord-Beveland), Borssele (op Zuid-Beveland), het vestingstadje Willemstad aan het Hollands Diep, Midden-Beemster (in de eveneens geometrisch ingerichte droogmakerij De Beemster van 1612), Elburg, Stockholm en in veel Amerikaanse steden.

Beschermd dorpsgezicht

Na watersnoden in 1530 en 1532 is het middeleeuwse Noord-Beveland tientallen jaren onbeschermd overgelaten aan de zee. In 1598 is een begin gemaakt met de eerste polder van het nieuw te vormen eiland. Door landmeters in opdracht van de Oranjes zijn de in aanmerking komende zandplaten en schorren in kaart gebracht en is een dijk van ongeveer 22 kilometer ingetekend, die in 1598 in enkele maanden tijds door talrijke aannemers en arbeiders is aangelegd. Ook werden twee dorpjes ingetekend: Colijnsplaat en Kats.

Vooral aan het rationale stratenplan van het oorspronkelijke deel van Colijnsplaat heeft het dorp zijn officiële aanwijzing als beschermd dorpsgezicht (1996) te danken. Ook het historische bebouwingsbeeld heeft hierbij een zekere rol gespeeld.

A.P. de Klerk, Het Zeeuwse monument. Het voorstraatdorp Colijnsplaat (Goes 1998).

Zie ook: https://www.maritime-art-design.nl

Zie ook:

Helibateau: een metalen waterkunstwerk

Het monument “Houen, jongens!”

Het gerechtshuis: bestuurlijk centrum

Coupure: doorgang tussen het dorp en de Oude Haven

De Dorpskerk: monumentaal dorpshart 

De Valkreek en de uitwateringssluis: polderbeheer